Öykünün “Bir Yalnız Adamı”: Sait Faik Abasıyanık
“Sevmek, bir insanı sevmekle başlar her şey”
Sait Faik Abasıyanık
“Edebi eserler, insanı yeni, mesut, başka, iyi ve güzel dünyaya götürmeye, kurmaya yardım etmiyorsa neye yarar?” diyor “bir yalnız adam” Sait Faik.
Hayatı seven ama çirkinliklerden korkan, güzellikleri tükenmeye başlamış dünyanın umutsuzluğunda bir çırpınışla umudu aramak istedi aslında Sait Faik.
1906 yılında Adapazarı’nda doğdu. Çocukluğunu orada geçirdi fakat İstanbul’da yazdı orayı anlatan öykülerini.
1925 yılında edebiyat dersinin ödevi olarak “İpekli Mendil” öyküsünü yazdı. Öyküde, kendisinden aşkı için ipekli mendil çalmaya çalışan hırsız bir çocuğa sevgiyle yaklaşarak onu anlamaya çalıştı.
İnsanlara olan bu katıksız sevgisi, sahip olduğu burjuva hümanist duygulardan kaynaklıdır. Bu özelliği ilk öykü kitapları olan Semaver, Sarnıç ve Şahmerdan’da çok belirgin bir şekilde görülmektedir.
1931 yılında Fransızcasını ilerletmek için Fransa’ya giden yazar, döndüğünde öykülerini “Varlık” dergisinde yayımlattı.
Sait Faik Abasıyanık
1935-1936 yılları arasında çok kısa bir süre Türkçe öğretmenliği yaptıktan sonra, Adapazarı Belediye Başkanı olan babası, oğlunun ticaretle uğraşmasını istedi ve ona bir dükkân açtı ama ticarete soğuk bakan Sait Faik Abasıyanık, boş dükkânın anahtarını babasına verdi.
Baba-oğulun ilişkisi hayat boyu resmi kalsa da yine de 1936 yılında yayımlanan ilk kitabı Semaver, babasının maddi desteğiyle ortaya çıktı. “Semaver”deki öykülerde fakir insanları, temiz duygulara sahip olarak görüyor yazar.
“Mesutları çok az bir mahallenin çocukları değil miydiler? Anasının çocuğundan, çocuğun anasından başka gelirleri var mıydı? Semaver ne güzel kaynardı. Ali, semaveri, içinde ne ıstırap, ne grev, ne de kaza olan bir fabrikaya benzetirdi. Ondan yalnız koku, buhar ve sabahın saadeti istihsal edilebilirdi.” (Semaver)
1939’da yayımlanan “Sarnıç”ta, insan sevgisine kendi hayallerini ekleyerek toplumun ezilmişlerinin hayallerini, nefretlerini; “kahraman-anlatıcı” “anlatıcı-kahraman” biçiminde verdi.
“Bir Karpuz Sergisi” öyküsünde, iki arkadaş karpuz sergisi açmaya heveslenir mesela. “Mavnalar” öyküsünde de iki tane amelenin Yüksek Kaldırımda izlediği sinema sonrası hayalleri…
Ama hayal bu ya sonu yok! Hayalin yerini başka hayaller alıyor başka öykülerde…
Peki, sadece hayallerini mi anlatır Sait Faik? Hayat sadece hayal kurmaktan ve o hayallerle yaşamaktan mı ibarettir? Bir bakıma evet! Bir bakıma da hayır!
Sait Faik Abasıyanık
1939-1945 tarihleri arası, dünya tarihi açısından keskin bir dönemecin, İkinci Dünya Savaşının yıllarıdır. Türkiye bu savaşa katılmadı ama iktisadi yönden büyük sarsıntılar yaşadı.
Ekmeğin karneyle dağıtıldığı günlerde halk yoksullaşmaya başlamışken, savaş zenginleri de birdenbire türedi. Bu dönem tarihsel olarak Türkiye’nin “az gelişmiş ülke” olarak kalmasının başlangıcını oluşturuyordu.
Türk Edebiyatı’nda 1940 dönemi yazarları İkinci Dünya Savaşının olumsuz etkisini sınıfsal gerçekliklerle anlatmaya başladı. Böylece toplumcu, sosyalist gerçekçi bakış açısı eserlerde ağırlığını iyice hissettirdi.
“Sarnıç,” büyük savaşın zengin ve fakir insanlara yansımasının, buna bağlı olarak da sınıf farkının toplumda ne kadar derinleştiğinin gözlemidir.
Sait Faik, kitabın dikkat çeken iki öyküsünde bu derinliği, zengin avare gezen bir adamın ve kenar mahallede yaşayan insanın gözünden vermiştir.
“Sarnıç” öyküsünde harp zamanında, üstüne belirli belirsiz tere yağ sürülmüş ekmek yemektedir anlatıcı. Ama halkın içinde olmaktan mutludur ve hala içi yaşama sevinciyle doludur.
Fakat karısı bir gün annesini ve babasını görmeye gider, bir daha dönmez, çünkü sefalet çekmektedir. Bu yüzden anlatıcıya hayat, egoist olarak gözükmeye başlamıştır.
Sait Faik Abasıyanık
1944 yılında Yeni Mecmua dergisinde tefrika edilen “Medar-ı Maişet Motoru” (Geçim Vasıtası) yayımlandı.
Kitap yayımlandıktan birkaç gün sonra Bakanlar Kurulu kararıyla toplatıldı. “Birtakım İnsanlar” adıyla tekrar yayımlanan kitap, Burgaz Adası’nda emeği ile çalışan, yazarın gözünden küçük insanların büyük kentin içinde savrulup gittiklerini resmetmektedir.
Paris’te tedavi gören Sait Faik’in 1948 yılında hastalığının siroz olduğunun kesinleşmesi, onun yaşama karşı bakış açısını bir anda değiştiriverdi.
Yaşama sevinciyle dünyayı kucaklayan adam yerine büyük şehirden, insanlardan korkan ve kaçan her şeye “pis” olarak bakan bir Sait Faik vardı artık. “Lüzumsuz Adam”, bu dönemde ortaya çıktı.
İlk başta “Kestaneci Dostum” adıyla yayımlamak istese de Yaşar Nabi, Sabahattin Ali’den duyduğu “Lüzumsuz Adam”ı önerince kitabın adı “Lüzumsuz Adam” oldu.
Kimdir Lüzumsuz Adam? Her gün aynı işleri yapan, yalnız, umutsuz bir adam…
Bu öykü her ne kadar Sait Faik’in hastalığından dolayı psikolojisini yansıtıyor yorumu yapılsa da, 1940’lı yılların kapitalizminin “yabancılaşma” kavramı çıkıyor karşımıza. Kavramın çıkışıyla geldiği nokta insanla toplum üzerinde somutlaşmaktadır.
“Yedi senedir bu sokaktan gayrı İstanbul şehrinde bir yere gitmedim. Ürküyorum. Sanki döveceklermiş, linç edeceklermiş, paramı çalacaklarmış gibime geliyor da şaşırıyorum.
Başka yerlerde bana bir gariplik basıyor. Her insandan korkuyorum. Kimdir bu sokakları dolduran adamlar? Bu koca şehir, ne kadar birbirine yabancı insanlarla dolu. Sevişemeyecek olduktan sonra neden insanlar böyle birbiri içine giren şehirler yapmışlar? Aklım ermiyor.
Birbirini küçük görmeye, boğazlaşmaya, kandırmaya mı? Nasıl birbirinden bu kadar ayrı, birbirini tanımayan insanlar bir şehirde yaşıyor?” (Lüzumsuz Adam)
Sait Faik Abasıyanık
Sait Faik, bu öykünün sonunda bile “Kimseler yoksa denize bırakmak istemektedir.” kendisini. Bu yüzden şehirden baktığı zaman Burgaz Adası, onun “haritadaki noktasıdır.”
“Lüzumsuz Adam”ın hayatını aynı monotonlukta sürdürmesi de, Türkiye’nin ekonomik ve sosyal gidişiyle paralel gitmektedir. İnsanların bugün kentte birbirinden kopukluğunun ve sevgisizliğinin temelinin sistemidir oysa görülmesi gereken.
Modern öykü anlayışı; anlatıcının farklı bakış açılarıyla aktarıma gittiği, sesin kimi zaman karakterler arasında kaymalara uğradığı, zaman ve olay aktarımında metnin içinde gidiş gelişlerin sıkça yaşandığı, boşlukların oluştuğu ve bütün bunlara bağlı olarak “gerçeğin” çok daha karmaşık, kimi zaman gerçeküstünün sınırları içine taşınarak, rüya ve bilinçdışına uzanan, türlü dışavurum ve çağrışımlarla sunduğu anlatılardır.
Sait Faik, Türk Edebiyatı’nda modern öykünün temelini de, teknik yönden atmış oldu. Klasik cümle yapısının ve olay hikâyelerinin yerini “an”; “şimdiki zaman” aldı.
1950’lerden sonra A Dergisi etrafında toplanan edebiyatçılar bu akımın başını çekti. Sait Faik de bu tekniği, “Alemdağ’da Var Bir Yılan” öyküsünde olduğu gibi kullandı.
Farklı tekniklerde farklı konular işlemelerine rağmen Türk Edebiyatı’nın en büyük öykücüsü onun için Sabahattin Ali, Orhan Kemal, Kenan Hulusi Koray’dı. En büyük şairleri ise Yahya Kemal, Orhan Veli ve İlhan Berk…
Kendini kendine alıştıran yazarı Andre Gide olarak görüyor, Lautreaumont’u ise başucundan ayırmıyordu. Sanatçıya bakışı da öykülerindeki halka bakışıyla hemen hemen aynıydı.
“Sanatçı, değişik bir yaratık olarak görünmemeli, insanlar içinde bir insan olduğunu unutmamalı idi.
Halktan ayrılıp onun üstünde görünmek ve imkânlarını kötü kullanmak isteyen sözde aydın kalabalığı zindan kalabalığı gibidir.” anlayışıyla hareket ettiği için emekçi insanların yanında olmayı seçti.
Sait Faik Abasıyanık
1950 yılında “Mahalle Kahvesi” yayımlandı. Sık sık kahvelere giden ve oradaki insanların konuşmalarını dinleyerek yaşadıklarına şahit olan yazarın en çok yapmak istediği meslektir kahveci olmak.
“Yazar olmasaydım kahveci olurdum. Hem yine de istiyorum. Şöyle deniz kenarında sessiz bir kahvem olsun, oraya kim bilir ne çeşit insanlar gelip gidecek, ben onları tanıyacak, seveceğim.”
Çünkü o, insanların bazılarının içinde hikâye taşıdığına inanıyordu ve ona göre hikâyeciye düşen iş, bu hikâyeyi ortaya çıkarana dek uğraşmaktı.
Hayaller kurmayı ve onlarla geçinmeyi çok seven yazar, gerçek dünyanın çirkinlikleri karşısında karamsarlığa düşerek kendince çıkış yolları arıyordu.
“Hallaç Baba” ya da “Kör Mustafa” gibi bir kamburla, “iyi” oldukları için beraber olmaktan mutlu oluyordu.
“Karanfiller ve Domates Suyu” öyküsünde kitapların insanları, doğayı dolayısıyla dünyayı sevmesi gerektiğini düşünürken bir zamanlar; artık kimi sevdiğini ve kime saygı duyduğunu bilmemektedir.
“Kış Akşamı Masa ve Sandalye”de ise yalnızlığı sevmeyen ama boyun eğmiş bir Sait Faik vardır karşımızda ya da şehre indiği zaman kendi kendine “söylenip duran”; insanların kendi sistemleri içinde her türlü durumu mubah görerek diğerlerini sömürmesine tepkili bir öykücü…
Şehirdeki kötülüklerden ada’ya; ada’dan kendi ütopyalarına kaçış Sait Faik’in öykülerinin temelini oluşturdu. Kendini doğada mutlu hissetmesi onu Ada’ya götürse de burada ticaretle uğraşan insanların doğayı sadece kendi çıkarları hizmetine kullanmasına içten içe tepkiliydi.
Senelerin geçip kuşların Ada’ya uğramamasına çok üzülüyordu ama dünyanın daha kötüye gitmesine yine de inanmak istemiyordu. Çünkü aynı Sait Faik, “insansız hiçbir şeyin güzelliğinin olmadığının farkındaydı”
O, zenginleri sevmiyordu. “Zenginle işim olmaz benim! Yaşamayı bilmez onlar, sadece doğayı katlederler” derdi.
Yaşamak felsefesi ise “Balık tutmak, kahvede oturmak, yanımda çok sevdiğim köpeğim, insan tanımak, Beyoğlu’nda bir aşağı bir yukarı dolaşmak, arada içmek, hikâye yazmak, velhasıl hiçbir şeye bağlanmadan avare gezmek bütün gün.” idi.
Sait Faik Abasıyanık
Burgaz Adası’nda en çok sevdiği şey balıkçılarla beraber vakit geçirerek denizin kenarında martıların hüzün verici sesini dinlemekti.
Kuşların ölümüne, doğanın katledilmesine dayanamazdı. Bu nedenle insanı çirkin gördü, herkesten ve her şeyden kaçmayı istedi. Hayatı boyunca beraber olduğu balıkçıların öykülerini ise sürekli yazdı.
“Nerede insanlar? Balıktalar mı, kahvedeler mi? Biri mesut öteki saadet peşinde, hangi dünya içinde bulunsak bir başka dünyanın var olabileceğini düşünüyoruz. Hepimiz başka türlü. Göğün bir tarafı mavi mavi… Bir tarafı simsiyah, ya siyah, ya mavi, ya ölesiye gülerek, ya yaşayasıya üzülerek… Bu dünya kime kalmış ki balıkçıya kalsın?” (Balıkçının Ölümü)
Çirkinliğin her yerde aynı olduğunu görünce sınırlarını aşmak istedi, kendine dünya sınırları içinde haritada bir nokta bulup oraya edebiyat aracılığıyla varacağına inandı.
İstediği dünya ise “Ayışığı” öyküsünde söylediği gibi: “Haksızlıkların olmadığı bir dünya… İnsanların hepsinin mesut olduğu, iş bulduğu, doyduğu bir dünya… Hırsızlıkların başkalarına tecavüz etmelerin hiç bulunmadığı bir dünya…”
1953 yılında dünya edebiyatına ettiği hizmetten ötürü Mark Twain Cemiyeti’nde fahri üyelik verilen yazar, ilk romanı “Kayıp Aranıyor”u ve ardından da ilk şiir kitabı “Şimdi Sevişme Vakti”ni yayımladı.
Zengin hayatından ve şehirdeki çirkin insanlardan bunalan gazeteci bir kadının kendine başka hayatlar seçmek istemesi ve yaşadığı ikilemi, Kayıp Aranıyor’un konusunu oluşturuyordu. Yazarın bu ilk romanı Demokrat Parti iktidarının gazabına uğrayacak, toplatılacaktı.
Ölmeden iki ay önce 1954 yılında yazdığı “Alemdağ’da Var Bir Yılan”, toplumun baskılarına boyun eğmeyerek sınırsız özgürlüğe kavuşmasının öyküleridir.
Biçim olarak gerçeküstücü öğelere yer vererek, hayali kahramanları dış dünyayla birleştirdi. Eşyalara kişilik verdi, onlarla konuştu. Böylece kaçışın sonunu yalnızlıkta bularak ölüm fikrine iyice alıştırmak istedi kendisini.
“Rüyamda hiçbir şeyi görürdüm. Hiçbir şeyi. Hiçbir şey kadar güzel var mı? Hiçbir şey ölüm kadar güzeldir.” (Yalnızlığın Yarattığı İnsan)
Sait Faik Abasıyanık
Varmak istediği en son nokta ölüm değildi aslında. Çünkü yaşamayı çok seviyordu.
Halbuki ölüm korkusu içine yerleşmişti bir kere. Bu sebeple, artık gözleri şehri farklı görüyordu. “İstanbul çirkin, köprüsü balgamlı, yan sokakları çamurlu ve molozlu, geceleri kusmuklu, evler güneşe sırtını çevirmiş, sokaklar dar, esnafları gaddar, zengini lakayt” idi.
Sadece yalnızlığı ve ölümü sorgulamak, belki de cezalandırmak için yanına hayali arkadaşı Panço’yu da alarak huzur duymak istediği Alemdağı’na kapattı kendini. Aynı yıl hayata gözlerini yumdu.
“Yalnızlık, dünyayı doldurmuş. Sevmek, bir insanı sevmekle başlar her şey. Burada her şey bir insanı sevmekle bitiyor”du. (Alemdağ’da Var Bir Yılan)
Sonuç olarak belki şu sorulmalı: İçinde yaşama sevinci olan ve dünyayı kucaklayan Sait Faik neden bu kadar karamsardır, emeğiyle varolan insan, doğada gerçek eşitliği ve adaleti bularak yalnızlığı ortadan kaldıracak mıdır?
Bu sorunun cevabını ömrü boyunca arayan Sait Faik, hayata ve insanlara bakış açısındaki diyalektik yoksulluktan ve çokça da sınıfsal bakış açısına yeterince sahip olmayışından dolayı, sorunun cevabını bulamadan aramızdan ayrılmıştır.
Çağdaşı bir çok öykücü, yazar gibi olmamış, onlar gibi toplumsal gerçekçiliği/sosyalist gerçekçiliği tercih etmemiş, ancak öykücülüğümüze yaptığı katkıları çok büyük bir yazar olarak öykü tarihine geçmiştir Sait Faik…
KAYNAKÇA:
- Tom Bottomore: Marksist Düşünce Sözlüğü; Derleyen: Mete Tunçay
- Berna Moran: Edebiyat Kuramları
- Sevengül Sönmez: A’dan Z’ye Sait Faik
- Öyle Bir Hikâye: Hayattayken Yayımlanmış Hikaye Kitapları; Hazırlayan: YKY
- Sait Faik: Balıkçının Ölümü-Yaşasın Edebiyat
- Hilmi Yücebaş: Bütün Yönleriyle Sait Faik
- Bir İnsanı Sevmek Sempozyumu
- Muzaffer Uyguner: Sait Faik Abasıyanık
NOT: Bu yazıyı arkadaşım Hande Sonsöz yazdı. Ben de burada onun izniyle kısaltarak paylaştım. Kendisine, yazıyı kullanmama izin verdiği için teşekkür ediyor, bu güzel yazısı nedeniyle bir kez daha tebrik ediyorum.
Benim Sait Faik Abasıyanık ile ilgili yazım da burada =>Sait Faik Abasıyanık
Selamlar, sevgiler.
